Ցավոք Արցախում, ինչպես նաև այլ երկրներում, հաշմանդամ մարդկանց համար բարենպաստ պայմանները շատ չեն, սակայն նրանք էլ են կարողանում տեսնել կյանքի լույսը: Մտածենք` ինչքան ուժ է պետք բարդույթները հաղթահարելու համար, որպեսզի նրանք կարողանան ապրել գեղեցիկ ու պայծառ: Կան մարդիկ էլ, ում կյանքն իրականում թեպետ շատ սարսափելի է, բայց նրանք հրաշալի հոգի ունեն ու կարողանում են գեղեցիկ ապրել: Ինչպես տարբեր երկրներում`՝ Ռուսաստանում, Հունգարիայում, Աֆրիկայում, ԱՄՆ-ում, այնպես էլ Հայաստանում կազմակերպվում է հաշմանդամ կանանց գեղեցկության մրցույթ: Մայիսի 5-ին կայացել է հաշմանդամություն ունեցող կանանց` «Միսս Հայք 2016» համահայկական գեղեցկության մրցույթ: Այն անց է կացվել Երևանի Կոմիտասի անվան կամերային երաժշտության տան դահլիճում: «Միսս համակրանք» անվանակարգում հաղթող է ճանաչվել Արփինե Հարությունյանը, ով տեղաշարժվում է սայլակով:
Արփինեին պատահում եմ ամեն օր` Արցախի պետական համալսարան տանող ճանապարհին: Նրան ճանաչում եմ, բայց շփվել սկսեցինք, երբ սկսեցի գրել հոդվածս: Այս տարի ավարտել է ԱրՊՀ-ի կառավարման, տեղեկատվական համակարգեր բաժինը, որից հետո մագիստրատուրան շարունակում է կառավարում մասնագիտության գծով, սովորում է առաջին կուրսում: Մասնագիտությամբ ծրագրավորող է և ցանկանում է հենց այդ ոլորտում էլ աշխատել:Արփինեն շատ նպատակներ ունի և լիահույս է, որ հերթով բոլոր նպատակներին էլ կհասնի, իսկ իր ամենաթանկ մարդիկ դրանց ականատեսը կլինեն: Մասնագիտության փոփոխության պատճառով, ըստ ԱրՊՀ-ի կանոնադրության, չի պահպանվում անվճար ուսուցումը, և հիմա նա պետության աջակցության շնորհիվ, որպես հաշմանդամ, մագիստրատուրան սովորում է անվճար: Ի ՞նչ երազանքներ ունի Արփինեն, ի՞նչ կցանկանար փոխել աշխարհում հարցերին Արփինեն պատասխանեց. «Երազել սիրում եմ, բայց ճիշտ է երազանք ունենալը, ես կասեմ` ո ՛չ, քանզի պետք է ունենալ նպատակներ ու կանգ չառնել դրանց հասնելու ճանապարհին: Չեմ ցանկանում ինչ- որ գլոբալ երևույթներից խոսել, ապրում ենք այս աշխարհում ու պիտի սիրենք և միայն լավը տեսնենք… կուզեի շատ լինեն ՄԱՐԴ կոչվածները»: Արփինեն տեղաշարժվում է սայլակով այն օրվանից, երբ մահացավ նրա հայրը: Հոր մահը ծանր տանելով` սթրես է ապրում և մի առավոտ արթնանալով` ոտքերը չի զգում: Արփինեն բնավորությամբ փակ մարդ է, շատ քչերին է վստահում ու ընդունում որպես իսկական ընկեր, ունի քիչ, բայց անկեղծ ընկերներ: Նրա բնավորության ամենաբնորոշ գծերն են համառությունն ու նպատակասլացությունը, չհանձվել ոչ մի դեպքում: Իսկ այն հարցին, թե ի՞նչ ծրագրեր կցանկանար, որ իրականացներ մեր պետությունը նրա և, առհասարակ, սահմանափակ կարողություն ունեցող մարդկանց համար, Արփինեն պատասխանեց.«Կցանկանայի ուշադրություն դարձնեին սահմանափակ կարողություններով անձանց ազատ տեղաշարժման խնդրին»:
Մեր երկրում Արփինեն և իր բախտակիցները պետության ուշադրության կենտրոնում են: Ի դեմս ԼՂՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության` նրանք ունեն իրենց խնդիրներով զբաղվող իրավասու մարմին: Հետաքրքրվածությունս Արփինեի ճակատագրով ինձ տարավ պատկան մարմին`հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության բաժնի պետ Սամվել Իսրայելյանի մոտ: Թվերը, որ վերջինս հրապարակեց, այսպիսինն են.
«2016 թվականի սեպտեմբերի 1-ի դրությամբ հանրապետությունում հաշվառված է 8427 հաշմանդամ, այդ թվում 375-ը՝ մինչև 18 տարեկան հաշմանդամ երեխաներ»:
Ինչպես է պետությունն աջակցում այդ մարդկանց , պարզվում է՝ ծրագրերն էլ քիչ չեն. 1-ին, 2-րդ խմբերի հաշմանդամները դեղորայք ձեռք են բերում անվճար, իսկ 3-րդ խմբի հաշմանդամները՝ 50 տոկոս զեղչով: 2016 թվականին պետական բյուջեի միջոցների հաշվին կազմակերպվել են անկողնային հիվանդների տնային այցեր, հեմոդիալիզի անցկացում, տրամադրվել է վերականգնողական, ստոմատոլոգիական, կենտրոնական նյարդային համակարգի ծանր ախտահարումով հիվանդների ամբուլատոր բուժօգնություն:
Սահմանափակ կարողություններ ունեցող մարդկանց համար ծրագրեր է իրականացնում նաև ԼՂՀ առողջապահության համակարգում գործող Քերոլայն Քոքսի անվան վերականգնողական կենտրոնը: Այստեղ ձևավորված դրական միջավայրը ավելի շուտ հոգեբանական ազդեցություն է ունենում դիմողների, հաշվառվածների վրա: Կենտրոնի այցելուները տարվա ընթացքում եղել են Ծաղկաձորում, մասնակցել Հաշմանդամային սպորտի հայկական ազգային ֆեդերացիայի կողմից կազմակերպված՝ «Ձմեռային անակնկալ» ծրագրին, որի
նպատակն է երիտասարդների շրջանում մասսայականացնել լեռնադահուկային սպորտը` աշխատելով ներառական խմբերի հետ:
Ծրագրին մասնակցել են 16-30 տարեկան հաշմանդամ երիտասարդներ: ԼՂՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարության աջակցությամբ վերականգնողական կենտրոնի և խուլերի միության երիտասարդների համար կազմակերպվել է ամենամյա ամառային ճամբար:
Հաշմանդամ ազատամարտիկների համար պետական ծրագրով կազմակերպվել են սպորտային միջոցառումներ, մասնավորապես՝ սեղանի թենիսի, շախմատի, բոչայի բաց առաջնություններ: Վերջերս էլ բոչայի առաջնությունն է տեղի ունեցել, որում փայլուն հանդես են եկել «Քերոլայն Քոքսի անվան վերականգնողական կենտրոն»-ի թիմերը՝ զբաղեցնելով 1-ին և 2-րդ տեղերը: Նրանց համար պարբերաբար կազմակերպվում են ճանաչողական այցեր դեպի Արցախի պատմամշակութային վայրեր: ԼՂՀ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարության աջակցությամբ նաև մեր հանրապետությունից դուրս են հաշմանդամները հանգստանալու հնարավորություն ունեցել. 20 երիտասարդ ամառային հանգիստն անցկացրել են Սևանա լճի ափին:
Հարկ է նշել նաև «Վիտա» հասարակական կազմակերպության մեծ դերակատարությունը հաշմանդամների զանազան խնդիրների բարձրաձայնման և լուծման գործում:
Իրականացվել են աշխատանքներ հատուկ կրթության կարիք ունեցող անձանց համար նախատեսված միջոցառումների ուղղությամբ:
Զարգացող երկրներում աշխատանքային տարիքի հաշմանդամություն ունեցող անձանց 80-90% –ը գործազուրկ են, մինչդեռ զարգացած երկրներում այս ցուցանիշը կազմում է 50-70%: «Ձեռք բերած մասնագիտությամբ մասնագիտական աշխատանքային փորձ ձեռք բերելու համար գործազուրկներին աջակցության տրամադրում» ծրագրում 2016թ. ընդգրկվել են բժշկական քոլեջն ավարտած երկու հաշմանդամ, որից մեկը ծրագրի ավարտից հետո տեղավորվել է աշխատանքի հանրապետական հիվանդանոցում, իսկ մյուսը դեռ շարունակում է օգտվել ծրագրից և հավանական է, որ նույնպես կտեղավորվի աշխատանքի: Համեմատելով տարբեր պետությունների հետ` ԼՂՀ-ում քիչ են աշխատանքով ապահովված հաշմանդամների թիվը:
2016 թվականի հունվարի 1-ից Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունում բնակվող 330 սոցիալապես անապահով հաշմանդամների ընտանիքներին հատկացվել է 20 մլն 820 հազար ՀՀ դրամի չափով դրամական օգնություն:
Այսքանը պետական ծրագրերի մասին:
Թվում է՝ քիչ չէ արվածը, բայց արդյոք բավարար է, որպեսզի նրանք՝այդ անկոտրում կամքով, ապագայի հանդեպ հավատով լցված ու կենսախինդ մարդիկ, իրենց հասարակության լիիրավ անդամ զգան: Գուցե, այստեղ անելիք ունի ոչ միայն պետությունը, գուցե ամսական վճարվող նպաստից առավել շատ նրանք կարիք ունեն բարի խոսքի, ջերմ վերաբերմունքի, անկեղծ ժպիտի: Որքան ուժեղ պետք է լինի մարդ, որ կարողանա չչարանալ աշխարհի դեմ, շարունակի երջանկություն որոնել վրա հասած դժբախտությունից հետո, ապրի արժանապատիվ ու բոլորին ապացուցի, որ ֆիզիկական սահմանափակումը դեռ վերջը չէ: Արփինեն հենց այդ մարդկանցից մեկն է, ով ունի երազանքներ, նպատակներ և իր համառության ու նպատակասլացության շնորհիվ կհասնի հաջողությունների:
Հերմինե Հովհաննիսյան
Հ. լեզու և գրականություն 4-րդ կուրս